Archiwa autora: Piotr

Imaginauci

Opublikowany przez
6

„Poezja przypływa na korsarskim statku. Są tam rzeczy, których nie ma gdzie indziej. Kiedy je sobie wyobrażać, robi się ciepło. To rzeczy zrabowane: kaszmirowe szale tkane kwiatami i złotem, zwiewne jak pajęczyna, dzbany pełne drogocennego tytoniu z Jamajki, rzeźbione skrzynie z kości słoniowej z rosyjską herbatą, stare skrzypce z zerwaną struną i obrazkiem na odwrotnej stronie, wielka szachownica, której figurki są z korala i bursztynu, laska z ukrytym sztyletem, który można wyciągnąć za rączkę, cukiernica z masy perłowej, sześć pucharów o brzegach wykładanych turkusami i srebrem. I coś, czego nie można znaleźć, zgubiony klucz do zamkniętej kajuty. […] Poezja to przeliczanie skarbów. Statek pijany będzie tylko repliką cudów, których woń niosły wiatry czterech stron świata. Gdzie północ to smoła, hiszpańska cebula, nafta, mokre płaszcze, zwiędłe liście bobkowe, paląca się guma, koronkowe firanki rozwieszone do suszenia na sznurze i lisy, setki młodych lisów. A jeśli natężyć węch, to jeszcze i stare żółte cegły kruszejące w ogrodowym murze, słodka woń młodych cieląt stojących w górskim potoku, blaszany dach gołębnika lub może spichlerza, a na nim południowe słońce, czarne skórkowe rękawiczki w szufladzie biurka z orzechowego drzewa, droga pełna kurzu i koryta do pojenia koni pod platanami i małe grzyby, przebijające się przez zwiędłe liście.” Jan Gondowicz


Dostrzegłem ją przypadkiem. Odpoczywałem na karimacie i mówiłem do siebie, siedząc przy tym w ożywczym cieniu, w którym temperatura co prawda dochodziła do 37 stopni Celsjusza, ale i tak była o niemal dwadzieścia stopni niższa od tej panującej na słońcu. Filmowałem stojące nieopodal szkolne budynki, kiedy nagle zauważyłem, że ktoś mnie podgląda. Założyłem okulary i spojrzałem uważniej. Początkowo myślałem, że to chłopak, ale gdy postać podeszła bliżej, okazało się, że to młoda dziewczyna. 

Nie wiem, jak długo mnie obserwowała, ale zakładam, że krótko. Musiała być gdzieś w pobliżu i najprawdopodobniej, usłyszawszy obce dźwięki, ciekawość ściągnęła ją do ich źródła.

Podchodziła długo i nieśmiało, chwiejnie, zygzakowato, zbliżając się na kilka metrów, po czym oddalając, a w tym niepewnym przybliżaniu przypominała bezpańskie psy, pełne strachu i czujności, przewrażliwione w swych odruchach na każdy przejaw uzewnętrznianego ekstremizmu, czy to w geście zbyt gwałtownie uniesionej ręki, czy za wysoko podniesionego głosu.

Kiedy stanęła przy karimacie, poczęstowałem ją bananami. Sam akurat nic innego już nie miałem, poza płatkami na śniadanie, ale podejrzewam, że te drugie nie do końca przypadłyby jej do gustu. Wzięła kiść, odeszła na kilka metrów, odłamała jeden owoc, a następnie zbliżyła się ponownie, odłożyła resztę, po czym umknęła pod sąsiednie drzewo.

Stała i przechylała się lekko, patrząc na mnie, splatając dłonie i przy tym wszystkim, niezmiennie się uśmiechając. Nie miała przednich zębów. Choć starała się to ukryć, chowając usta za wciąż zaplątywanymi dłońmi, trudno było tego nie zauważyć. Ten brak jakby naddawał jej nieśmiałości, dodawał dziecięcości, a rozkołysane ciało wyglądało jak motyl, który chciałby już ulecieć, ale zlepiły mu się skrzydła i choć się szamoce i próbuje wzbić w górę, to wciąż pozostaje na ziemi, niezgrabnie się po niej poruszając. 

Początkowo zagadywałem ją po angielsku, ale przekonawszy się, że nic nie rozumie, zacząłem mówić po polsku. Odzywała się do mnie w swoim języku, a z każdym zdaniem wydawała się nabierać więcej pewności siebie. Coś usiłowała mi powiedzieć, coś przekazać i w końcu odgadłem, że zaprasza do siebie, abym się umył. Być może jej dom znajdował się za szkolnym budynkiem, skąd dobiegało głośne pianie koguta. Chętnie przystałem na propozycję. Wygrzebałem z sakwy mydło, ręcznik i poddałem się jej gestom.

Nie myliłem się. Chciała, abym się umył. Zaprowadziła mnie jednak nie do swojego domu, a do znajdującej się nieopodal ubikacji, w której znajdował się wypełniony wodą rezerwuar. Umyłem się, schłodziłem, po czym wróciliśmy do pozostawionych rzeczy.

Pokazałem gestem, że chciałbym nam zrobić wspólne zdjęcie. Wyjąłem aparat i postawiłem go na siodełku. Zrobiłem trzy i pewnie wykonałbym ich więcej, gdyby nie zupełnie niespodziewany krzyk – nagłe zakrzywienie, wyłom w bezpiecznym, przyjemnym, ciepłym trwaniu.  

Obejrzałem się. Ktoś do nas podchodził. Starsza kobieta, tak mi się zdawało, bo byłem bez okularów. Powitałem khmerskim pozdrowieniem, jak to każdego spotykanego w Kambodży człowieka, cium riep sue, ale nikt nie opowiedział na dzień dobry, nie padły żadne słowa.

Zanim jeszcze zdążyłem założyć na nos okulary, zanim skupiło się na mnie gniewne, jakby pogardliwe spojrzenie, zanim cokolwiek zdążyłem zrobić, kobieta trzykrotnie uderzyła dziewczynę grubym kijem. Stanąłem oniemiały i patrzyłem, jak obie znikają za budynkiem. Krzyki ucichły dopiero wieczorem, gdy zasypiałem pod buddyjską kapliczką, w ciszy przerywanej nawiedzonym, kogucim pianiem.

Kilka dni wcześniej świętowałem Nowy Rok, trzeci w tym roku. Pierwszy, ten „normalny”, według kalendarza gregoriańskiego, pierwszego stycznia, potem drugi, według kalendarza księżycowego, a teraz khmerski. Doświadczyłem ogromnej gościnności Kambodżan, bawiąc się wraz z nimi w kilku świątyniach, które przez kilka dni wypełniały się mieszkańcami, hucznie obchodzącymi Chaul Chnam – najbardziej tradycyjne święto w kraju.

Dość powściągliwi w okazywaniu sobie otwarcie uczuć na co dzień, Kambodżanie w tych dniach mogą sobie pozwolić na więcej, a młodzi mężczyźni powinni znaleźć sobie narzeczoną.

Domy w czasie świąt przyozdabiane są ołtarzykami, na których pozostawia się dary dla zstępującego z nieba bóstwa opiekuńczego, które przez nadchodzący rok stanowić będzie swego rodzaju polisę ubezpieczeniową. Aby się odpowiednio wkupić w jego łaski, należy go jak najhojniej przywitać, właściwie przygotowując stół. Stawia się na nim jedzenie, napoje, kwiaty i kadzidełka.

Najwięcej atrakcji przypada na dzień trzeci, kiedy to wraz z mnichami mieszkańcy biorą udział w najróżniejszych, tradycyjnych grach (wśród których jedną z najbardziej popularnych jest tzw. „rozbijanie dzbana” – osoba z przewiązanymi chustą oczami musi trafić kijem w zawieszony na sznurku gliniany dzban, z którego po rozbiciu wysypują się pieniądze albo słodycze), by wieczorem dostąpić błogosławieństwa i jednocześnie symbolicznego obmycia całego ciała przez hektolitry wody wylewanej z beczek, wiader a nawet strażackich sikawek  – wszystko pod czujnym okiem świątobliwego mnicha, obserwującego z balkonu rozhulany i roztańczony tłum, podskakujący na świątynnym dziedzińcu w basowym rytmie podkręconego do nieprzyzwoitości techno.

Proszę Państwa, kończy się powoli mój pobyt w Kambodży. Jeden dzień spędzony w tym kraju wart był więcej niż miesiąc w Laosie (proszę wybaczyć, że ja znów o tym nieszczęsnym Laosie). Bardzo dobrze się tu czułem. Pyszne, tanie jedzenie, gościnni ludzie, wiele spotkań, jakaś unosząca się dobra energia i mnóstwo ciepła, jakim mnie obdarowywano. Tym bardziej smucą takie chwile, jak widok bitej przez matkę (?) młodej dziewczyny, tylko dlatego, że „rozmawiała” z kimś obcym. Z białym. Z mężczyzną. Nawet nie zdążyłem się pożegnać. Nawet nie wiem, jak miała na imię. A zaistniała przecież tak silnie, tak wyraźnie. 

Psich imion też nie znam, nie mówiąc o kocich. A koty w Kambodży to ćmy. Ćma to kot po khmersku. A pies? Pies to ćke, choć może właściwsze byłoby nazwanie psa „stworzeniem”, a jeśli mały, to „stworzonkiem”, jak w Muminkach. Bezpańskie psy nie mają tutaj łatwego życia. Pozostają bezimienne, nie ma ich, są przezroczyste, a jak się je widzi, to tylko po to, aby kopnąć, uderzyć czym popadnie, najlepiej grubym drągiem i przepędzić. Bezdomne koty nie mają lepiej, ale koty mimo wszystko, najczęściej radzą sobie lepiej od psów. No i nie przyzwyczajają się tak szybko. Nie biegną za rowerem. Nie trzeba mieć potem wyrzutów sumienia, że się je oswoiło i nie chce ze sobą zabrać. Oczywiście, zdarzają się wyjątki, ale tylko w bajkach i snach.  

I na koniec Sihanoukville. Gdyby ktoś się z Państwa wybierał w tamte strony z zamiarem pójścia na kambodżańską plażę, to nadmieniam, że wybrzeże w tym mieście przypomina ściek, a całe centrum wygląda jak jeden wielki plac budowy, do tego niemiłosiernie głośny i cuchnący.

Pojechałem na leżącą na obrzeżach miasta plażę Otres, ale tam było niewiele lepiej. Drogo, głośno, brudno, bezdusznie. Podobno przyjemniej jest na sąsiadujących z miastem wyspach, ale ja miałem dość wrażeń. Jakoś przeszła mi ochota na wakacyjny odpoczynek i picie modżajto pod palmami. Najwidoczniej na wszystkich swoich wycieczkach muszę się tak umordować, że wieczorami pozostaje mi już tylko leżeć i słuchać wirujących łopatek wentylatora, jeśli trafił się nocleg pod dachem, bądź pogłosów nocy, jeśli śpię pod gwiazdami.

Zbliżam się do Tajlandii, skąd wkrótce wracam do Polski. Wracam. Dziwne słowo. Wcale nie czuję, abym skądkolwiek dokądkolwiek wracał, ale skoro nie mogę znaleźć lepszego określenia, to niech będzie, że zbliża się „powrót”. Choć może właściwiej byłoby napisać, że „za chwilę się przemieszczę”, ale i ten zwrot średnio tu pasuje, bo zbyt bliski jest „mieszkaniu”. To może użyję słowa „zawędrować”? Mniej określone, słabiej znaczeniowo nacechowane. Zawędruję, pobędę, zaistnieję na moment i znów mnie nie będzie. Choć tak właściwie z każdym życiem jest. Pojawia się człowiek na chwilę, zupełnie nie wiadomo skąd i po co i pstryk, już go nie ma. 

Tak więc zawędruję niebawem do Polski i nieco poopowiadam to tu to tam. Najbliższe spotkanie 22 maja w Łodzi, w Klubie Keja, zapraszam. A teraz, wszyscy imaginauci – do tańca. Jeszcze przez chwilę tutaj, na pijackim statku buja, już jest maj, a potem czerwiec, a w czerwcu najpiękniej ogród zakwita Luizy, zawieszony na tęczy pod gwarancją wizji, człowiek się w nim nie porusza, a i tak jest wrażenie tańca.

Proza podróżna

Opublikowany przez
Odpowiedz

„Stopniowo nabrałem przekonania, że znam świat, albo przynajmniej dużą część świata. I wyobrażałem sobie, że dobrze znam też ludzi. Ludzie mianowicie mają tę właściwość, że nastręczają się ochoczo, gdy się do nich jedzie, a gdy się przyjechało, żeby nie korzystać z ich gościnności, dosłownie przypierają tą swoją gościnnością człowieka do muru. I jak nieprzystępne okolice zwykły, by tak rzec, hojnie darzyć mnie niechęcią, tak też niemili ludzie z wręcz wzruszającą szczerością objawiali się jako niemili. Odkąd jednak […] siedzę na jednym miejscu, w tej tawernie u rogu ulic, której nie opuszczam, nauczyłem się powoli dostrzegać niekompletność mojej dawniejszej znajomości świata i ludzi. Na jednym rogu ulic spokojnej dzielnicy dzieje się tak wiele, tyle dziwnych i zwyczajnych spraw, jak na całym świecie, a ja lepiej je poznaję. I kiełkuje we mnie kompromitujące dla obieżyświata podejrzenie, że tubylcy w krajach, które kiedyś odwiedzałem, poznali mnie lepiej niż ja ich. Kto siedzi na jednym miejscu dużo widzi. A ktoś, kto jest ciągle w drodze – co taki mógł zobaczyć?” Joseph Roth „Proza podróżna”

Kiedy ostatnio tak bardzo cieszyłem się, opuszczając jakiś kraj i wjeżdżając do kolejnego, nie pamiętam. Może wtedy, gdy po raz pierwszy udałem się na krótką wycieczkę do ówczesnej NRD? Może nigdy wcześniej, a tak intensywne uczucie zadowolenia, związane z samym faktem przekroczenia granicy, działające niby kojący, polaotański kompres udzieliło mi się po raz pierwszy, trudno powiedzieć.  

Jestem w Kambodży. Dotarłem nieco po czasie, albo inaczej – w niedoczasie. Wjechałem w czasie przetrzymanym, takim, co zakrzywił się tylko dla mnie i na nowo ruszył dopiero wraz z pojawieniem się rudej kotki, która wynurzywszy się z fragmentu gruchającej, rozpalonej upałem kambodżańskiej nocy, przeciągnęła się polepionym futrem po mojej nieprzyzwoicie spoconej łydce, czym zwieńczyła szczęśliwe załatwienie wszelkich wizowych formalności.  

Biały budynek graniczny ze stojącym przed nim mężczyzną pojawił się za kolejną górką, o wiele później niż myślałem, ale jeszcze przed zapadnięciem zmroku, choć już zaczynałem się niepokoić, czy aby naprawdę jadę właściwą drogą.

Pogranicznik stał na pustym placu i machał do mnie przyjaźnie, wskazując na zegarek i mówiąc coś, czego znaczenie, dosłownie i w przenośni, dotarło do mnie dopiero, gdy zsiadłem z roweru.

– Osiemnasta dwie. Spóźniłeś się dwie minuty. Zamknięte. Jutro przyjedź – powtórzył chyba po piąty raz, a może i szósty, słusznie odczytawszy z mojej twarzy, że nie mogę zrozumieć jego słów. W pierwszej chwili wydawało mi się, że się przesłyszałem. Ale mężczyzna pukał palcem w zegarek i powtarzał, że dziś już dalej nie pojadę.

– Dwie minuty? Jak to dwie minuty?? Dwie minuty temu zamknięto granicę? No dobrze, ale pan tutaj jest. Nie mógłbym po prostu dostać stempla do paszportu?

– Mógłbyś, ale nie wpuszczą cię po drugiej stronie. Granica z Kambodżą też otwarta jest tylko do osiemnastej. Zresztą, jak dziś przystempluję Twój paszport, to jutro Khmerowie będą się czepiać. Zrobią ci problem, przyjedź rano.

Oparłem rower o ścianę i usiadłem zrezygnowany na ziemi. Nie mogłem uwierzyć w to, co się stało. Nagle, przekroczenie umownej linii na mapie stało się jakimś wyolbrzymionym przeze mnie samego wyczynem, niedostępną potencjalnością, która tego dnia nie miała się ziścić. I już nawet nie chodziło o to, że moja laotańska wiza w paszporcie kończyła się dziesiątego i następnego dnia musiałbym zapłacić karę. Po prostu od kilku dni myśl o znalezieniu się poza Laosem i widok siebie nocującego w namiocie na terytorium nowego państwa wydawał mi się tak oczywisty, że niespełnienie tego wyobrażenia byłoby jednoznaczne z utratą czegoś niemal cielesnego i naprawdę istotnego. Nie, nie chciałem i nie mogłem zostać na kolejną noc w Laosie. Nie. Tę noc musiałem spędzić w Kambodży.

Siląc się na spokój i próbując w jak najbardziej kulturalny i przekonujący sposób przekonać do siebie mężczyznę, udało mi się go nakłonić, aby zadzwonił i zapytał, czy może jednak da się coś zrobić. Przecież minęło dopiero pięć minut od zamknięcia kambodżańskiej strony. Może jeszcze ktoś tam jest?

I stał się cud. Laotański pogranicznik otworzył budynek, uruchomił komputer, po czym po chwili ostemplował mój paszport pieczątką wyjazdową. Dziękowałem co najmniej dziesięć razy.

– Baw pen yang, nie ma sprawy – usłyszałem, wkładając do sakwy otrzymaną na odchodne kiść bananów.

A w Internecie w wielu miejscach można przeczytać, że laotańsko-kambodżańska granica taka straszna jest. Że próby łapówek, że wyłudzenia, że opieszali celnicy, że chaos i nieporządek.

I ten Laos, na który tak narzekałem. Na koniec podarował mi kiść bananów i mały worek kleistego ryżu, który tak polubiłem. Podziękował, że przyjechałem. Tak mi dokładnie powiedział pogranicznik.

– Dziękuję, że przyjechałeś. Przyjedź kiedyś jeszcze.   

Po drugiej stronie już na mnie czekali. Wypełnienie wniosku, pieczątka i wszystkie formalności trwały nie więcej jak dziesięć minut.

– Witamy  w Kambodży!

Sto metrów za szlabanem zatrzymałem się na posiłek. Dlaczego nie znalazłem żadnej relacji w Internecie mówiącej, że na granicy można zjeść tak pyszną zupę? I że w restauracji mieszka ruda kotka? I że do pierwszej, większej kambodżańskiej miejscowości Stung Treng wcale nie jedzie się przez żadne „pustkowie”, a co chwilę mija się wioski. Nie trzeba więc martwić się na zapas, co robić, jeśli coś niedobrego stanie się po drodze. Nie ma potrzeby ciągnąć zapasów jedzenia z Pakxe, bo po drodze są jadłodajnie. I mangowce. Na samym mango można śmiało te niecałe siedemdziesiąt kilometrów przejechać.  

W Stung Treng zatrzymałem się na trzy noce. W miasteczku, które tak nieprzyjemnie opisywane jest w internetowych relacjach, znajduje się fantastyczny bazar, pełen najróżniejszego jedzenia, które już samo w sobie byłoby smaczne, ale w zestawieniu ze spalonymi, laotańskimi szaszłykami i ryżowym makaronem w wodzie, za zasadzie kontrastu jawi się jako absolutna uczta dla podniebienia. 

Trzy dni zachodziłem na bazar, w to samo miejsce, do tej samej pani, u której jadłem śniadanie, obiad i kolację. Nie wiem, co będzie dalej, ale jedzenie w Stung Treng było przepyszne. Podobnie jak Birmie, podawane w miseczkach i garach, do których można i nawet należy zajrzeć, aby wybrać to, na co akurat mamy ochotę. Po laotańskiej kurzej diecie, posusze żywieniowej i jednostajnym menu, myślałem, że dostanę nie tylko oczo, ale zapacho i smakopląsu.

Pani, której imienia nie poznałem, choć próbowałem się dopytać, a którą w myślach nazywałem ciocią Józefiną, codziennie serwowała inny zestaw warzyw, owoców i mięsa. Sprzedawała te same produkty, ale za każdym razem inaczej podane i różnie przyprawione. Najbardziej przypadł mi do gustu kurczak w ananasie z pieczonym bakłażanem, papryką, rozdrobnionymi orzechami ziemnymi, sezamem i czymś jeszcze, co smakowało jak pleśniowy ser, a okazało się kawałkami sfermentowanej ryby. 

Siedziałem przy stole, w towarzystwie uśmiechających się do mnie Khmerów, potakiwałem głową na znak spoufalenia, chociaż zupełnie nie wiem, co do mnie mówili, ale dogadywaliśmy się na płaszczyźnie wzajemnego zainteresowania. Na tej domniemanej nitce zaciekawienia zbliżaliśmy się do siebie.      

Trudno powiedzieć dlaczego, ale znów jest mi dobrze. I bynajmniej, nie chodzi tylko o lepsze jedzenie i przyjaźniej nastawionych do mnie ludzi. Czuję się tu właściwiej umocowany, lepiej określony. „Kto siedzi na jednym miejscu dużo widzi. A ktoś, kto jest ciągle w drodze – co taki mógł zobaczyć?”, pisze Joseph Roth w książce „Proza podróżna”. Nie zatrzymałem się w mieście na dłużej, jadę dalej. Pewnie znów niewiele zobaczę, znów popiszę o niczym. Bo w zasadzie co tu można jeszcze dodać?

Jestem, żyję, mam co zjeść, mam co pić, jestem zdrowy, jadę rowerem, który potrafię wprawić w ruch dwiema zdrowymi nogami, a ludzie odwzajemniają uśmiechy. I tyle. 

Niedługo wracam. Ale zanim powrócę, jeszcze się chwilę pounoszę. W pełne dni, w puste noce. Polatam w słońcu. Przecież rowerowanie to niemal jak latanie. 

„Bo jazda rowerem to trochę takie latanie tuż nad ziemią, inny stan skupienia, czasem męka, ale znacznie częściej błogość, jak piękny sen. I to właściwie chciałem napisać od początku, od pierwszego dnia. To jest najważniejsze, co chciałem napisać o jechaniu rowerem. Wszystko, co było wcześniej i później, to tylko dygresje i zawracanie głowy. Więcej już nie powtórzę tej frazy, a ona była najważniejsza.” Piotr Cieplak „O niewiedzy w praktyce”.

Laos. Infra

Opublikowany przez
1

„6tk, szósta teza kota, mówi więc, że Księga nie jest po to,by stworzyć Całość, lecz po to, by rozmieniać ją na drobne, nawet na drobniutkie, by zbierać w nieskończoność okruchy, które z niej pochodzą, choć nie są podobne do całości, tak jak okruchy meteorytu nie odzwierciedlają wprost całego jego bloku” M.Bieńczyk „Kontener”

Niemal za każdym razem, gdy opuszczam jakiś kraj i zbliżam się do jego granicy, budzi się we mnie niepokój, tym większy, jeśli wjechanie do kolejnego wiąże się z zaistnieniem w nim po raz pierwszy. Często pojawia się również żal za poprzednim, trochę już poznanym, nieco przyswojonym, w którym człowiek zaczął się w miarę odnajdywać i dość swobodnie poruszać. Nostalgia, że trzeba go będzie za moment zostawić, a przecież nigdy nie wiadomo, czy nie na zawsze.

Nie mogę więc zaprzeczyć, że również i tym razem, gdy zbliżam się do granicy laotańsko-kambodżańskiej, jest we mnie niepewność, pewne rozdrażnienie, rozchwianie myśli, związane ze znalezieniem się w nowym, nieznanym sobie miejscu, z tą jednak różnicą, że żadnego przygnębienia w tym nie ma, melancholia nie zatruwa myśli, a jeśli pojawia się cień tęsknoty, to nie jako gorycz i rzewne smętki za minionym, ale potęgujące się z każdym dniem, wyczekiwane coraz silniej definitywne pożegnanie z Laosem.

Tydzień temu wyjechałem ze stolicy, Wientian. Fidrygałka uleciała w chmury i zostawiła mnie samego z Rafinerią (która, nawiasem mówiąc, w tym roku kończy osiemnaście lat). Przejechałem kolejne setki kilometrów, ciągle licząc, że napiszę o Laosie coś więcej, coś pozytywnego, ale niestety, niewiele mam do dodania.

Spędziłem w tym kraju dwa miesiące z poczuciem przemożnego wyobcowania, niedopasowania, nieciągłości, albo inaczej – „nieistotności”, podkradając termin od Marka Bieńczyka z jego tekstu, opublikowanego w magazynie „Książki”, a odnoszącego się do twórczości Milana Kundery. Człowiek czuje się tutaj „nieistotny”. Posuwam się do stwierdzenia, że „nieistotność” jest podstawą tożsamości większości osób podróżujących po Laosie, wykluczając być może tych, którzy swój kontakt z tym krajem ograniczyli do kilku głównych miast i turystycznych atrakcji, dzięki czemu nie musieli zaprzątać sobie głowy żadnymi „nieistotnościami”.

O zdystansowaniu Laotańczyków w kontaktach z obcym już pisałem. Przez kolejne tygodnie nic się w tej materii nie zmieniło. Pomijając sporadyczne spotkania z dziećmi i kilkoma starszymi osobami, z nikim w drodze nie rozmawiałem, a jeśli już, to nie były to żadne konwersacje, a zwykłe próby znalezienia noclegu albo zakupienia jedzenia.

Nawiązując do tego ostatniego – podstawę mojej diety w Laosie stanowiły banany (dziennie pochłaniałem całą kiść), jabłka, pomidory, gotowane jajka (do laotańskiego jaja balut, z uformowanym zarodkiem kurczaka w środku jednak nie mogłem się przekonać), ryż ze spalonym szaszłykiem, kurza kość obciągnięta ścięgnami i skórą, noodle soup, czyli woda z makaronem, kawałeczkami mięsa i odrobiną zieleniny (która bez dodania obowiązkowo stojących na stołach schemizowanych ulepszaczy smaku, pozostanie ryżowym makaronem w wodzie) i kupowane w sklepach tajskie, rybne konserwy. W przydrożnych wioskowych sklepach można też kupić sproszkowane „chińskie” zupki, ale na szczęście, niemal zawsze alternatywą dla nich pozostaje podawany z plecionych koszyczków lepiący ryż, nawiasem mówiąc – bardzo smaczny. 

Miejsce i wioskowe bazary w Laosie oferują jednak coś wyjątkowego, czego na próżno szukać w krajach ościennych – można tu nabyć odpowiednik latynoamerykańskiej paneli, czyli nieratyfikowany cukier trzcinowy, sprzedawany w kostkach pod nazwą Nam Oy. Dodawałem go do wody wraz z limonką i szczyptą soli i mogłem się delektować wysoce odżywczym i zdrowym, a przy tym naturalnym napojem energetycznym.   

W drodze często nie dosypiałem, co na pewno wpływało na rozdrażnienie, ale proszę mi uwierzyć – trudno spać w rozdzierających bębenki dźwiękach wydobywanych z wyćwiczonych gardeł współzawodniczących ze sobą w całonocnym pianiu armii kogutów, przy których środkowoamerykańskie kukuryki to zaledwie leniwe, senne kołysanki.

Odkąd jechałem bez towarzystwa Fidrygałki niemal codziennie hamowałem zapędy podjudzonych moim skąpym, rowerowym strojem transwestytów, podchodzących z butelką piwa Laobeer, które z jednej strony usprawniało ich zdolności językowe, (artykułowane wyznaniem miłości i powtarzanym kilkakrotnie zwrotem sleep, sleep, ok?), a z drugiej niwelowało dystans i jednocześnie, co usłyszałem od sprzedającego szaszłyki lady boya, nadbudowywało poczucie szczęścia.

– Laotańczycy często chodzą smutni, bo trosk im nie brakuje. Ale jak się zapytasz, to ci powiedzą, że są bardzo szczęśliwi. Muszą zatem pić dużo piwa, żeby naprawdę tak się poczuć.    

Może nie ma się czemu dziwić. Niewiele mają do zaoferowania jako naród, a historycznie i kulturowo nie wyróżniają się zbytnio, szczególnie jeśli zestawić ich kraj z sąsiadami. Nie ma tu ani takich turystycznych atrakcji, jak w Kambodży (Angkor), ani Wietnamie (kosmopolityczny Sajgon, królewska stolica Hue) czy choćby Tajlandii i Birmie, które w ogóle przecież stanowią odrębne jednostki kulturowe, o Chinach już nie wspominając. 

To może dałoby się oprzeć własną tożsamość na poczuciu szczęścia? Może to główny, jeśli nie jedyny narodowy towar eksportowy? Podobno Laotańczycy to jeden z najszczęśliwszych krajów na świecie. Jeśli istnieją państwa, w których epatuje się martyrologią i cierpieniem, to znajdzie się miejsce i na takie, gdzie wspólnotę ukształtuje otwarcie, a może i szczerze wyznawane poczucie szczęścia.

Czy Laotańczycy są szczęśliwi? Nie mnie oceniać. Trzeba by tu dłużej pobyć, pomieszkać, nauczyć się języka, zapuścić korzenie. Mówiąc bardzo eufemistycznie, nie czułem się dobrze w tym kraju. Może dlatego, bo nie jestem Laotańczykiem? Może powinienem inaczej na wszystko spojrzeć? Czyżby to było aż takie proste? Źle patrzyłem? To może i oni patrzą inaczej? Tam gdzie ja niczego nie dostrzegałem, ukrywała się magia i tajemnica? Jak na zdjęciach w podczerwieni. Przecież na co dzień widzimy tylko niewielki, dość wąski zakres całego widma. Było za gorąco, za jasno, za ciężko, za pstrokato, nieco za fioletowo i zbyt różowo, a rozpalone słońce przesłaniało rozsądek, zalewało światłem nawet to, co ludzkie oko powinno było w stanie dojrzeć. 

Nie przeczę, niektórzy byli blisko. Ci chłopcy, od których zieloną kratkę dostałem, te starsze panie tkające na krosnach, wesele, na którym nas z Fidrygałką spili, a kilka dni temu zaproszenie do gry w kator, będącej laotańskim odpowiednikiem birmańskiego chinlone. Nadeszło nagle, ni stąd, ni zowąd, niespodziewanie, a przecież gorąco było, ciężko, wyraźnie jak zawsze. Ale choć językowo byliśmy nawzajem totalnie spętani, wszystko zadziało się zadziwiająco łatwo, z uśmiechem, otwarcie.

Podjechałem, aby zrobić zdjęcie. Zaprosili mnie gestem. Trzech młodych chłopców. Graliśmy krótko, może z godzinę. Nadciągała burza, pokazali, że mogę nocować pod szkołą. Następnego dnia była sobota, nie musiałem się więc przejmować zbyt wczesną pobudką, mogłem spać do woli, a rankiem pozwiedzać sąsiednie budynki, pospacerować spokojnie po salach, popatrzeć, usiąść w ławce, potem za biurkiem, zacząć mówić, choćby i do siebie, bo dziwnie tak samemu być w pustej klasie, trochę jak w pustym kościele. Nikogo nie widać, a coś się unosi, coś się czuje. 

Gdy rozłożyłem namiot, pytali, czy jadłem, czy piłem, czy czegoś nie potrzebuję. Przynieśli butelkę wody i ryż. Słońce zaszło za horyzont, zrobiło się ciemno. Nie zapalałem latarki, wioska wyciszyła się, jakby ktoś stłumił wszystkie dźwięki. Wyciągnąłem karimatę, usiedliśmy obok siebie i jedliśmy lepki ryż. Zakres widma zniwelował się niemal do zera. A wzrok błądził, wirował, aż się w głowie kręciło, tyle się widziało.  

Przecież wcale nie potrzeba magicznych dodatków. Nie potrzeba żadnego światła, nawet tego widzialnego, by w każdym obcym, każdym innym dostrzec drugiego człowieka.

 

Laos. Niewi(a)domo

Opublikowany przez
1

‚czekam

na siłę

nadchodzi

nie zabiera

a wsiada we mnie

i wyrywa

od środka

w straszną odwrotność’ 

Miron Białoszewski ‚Podstarzałość’

Pisałem całkiem niedawno, że dyskurs podróżny jest albo dyskursem erotycznym, albo nie ma go wcale. Ale co zrobić, jeśli droga nie zachwyca? Nic nie mówić? Przemilczeć? Nic nie pisać? I dlaczego z góry zakładać, że ma zachwycać? Co to w ogóle znaczy – „że droga za serce i duszę chwyta”? 

Od ponad miesiąca włóczymy się z Fidrygałką po Laosie. Niby niewiele to czasu, ale z drugiej strony całkiem sporo, aby wyrobić sobie własne zdanie o odwiedzanym miejscu. O kraju. Oczywiście zdanie bardzo subiektywne i powierzchowne, a do tego odnoszące się do tej sfery doświadczeń, która pozostaje najbliższa naszej formie podróżowania, czyli do kontaktów z drugim człowiekiem. Proszę Państwa, wzdragam się przed napisaniem tego zdania od kilku tygodni, z trudem przekonując samego siebie, że kogoś nasza opinia w ogóle obchodzi, ale wszystkim potencjalnym zainteresowanym donoszę, że Laos niestety nas nie zachwyca. 

„Obfitość waszych ras i języków jest bogactwem danym wam przez Boga, znakiem dla tych, którzy myślą” – mówi Koran. Znów przebywamy w kraju, w którym poruszamy się po omacku, prawie jak niewidomi, nie znając języka, niewiele wiedząc o samych Laotańczykach. A zatem skoro się tutaj z jakichś względów znaleźliśmy, skoro wybraliśmy ten właśnie, a nie inny kraj za cel kolejnego etapu wędrówki, chętnie dowiedzielibyśmy się czegoś, nauczyli, próbowali podpatrzyć, jak żyć, jak być. Ale w Laosie, z nielicznymi wyjątkami, niemal nikt nie chce z nami rozmawiać. Podchodzimy, pozdrawiamy po laotańsku, zbliżamy na ile potrafimy do człowieka, pytamy, ale niezmiernie rzadko ktoś na nas spojrzy, rzadko odpowie.

Raz przypadkiem trafiliśmy na wesele, ale długo na nim nie zabawiliśmy, raz zaproszono nas do szkoły, gdzie odgrywaliśmy role nauczycieli, dwa razy podeszły do nas dzieci. I w zasadzie tyle ze spotkań. Nic więcej.

Wrażenie pewnej pustki, bądź jałowości, nie tylko w sferze socjalnej, ale również kulinarnej, a nawet krajobrazowej odczuliśmy zaraz po przekroczeniu granicy, ale ciągle powtarzaliśmy sobie, że najwidoczniej niepotrzebnie porównujemy, może zbyt wiele oczekujemy, zamiast cieszyć się tym, co jest. Ale radości nie ma. Czegoś ciągle brak. Jak u Białoszewskiego, w wierszu ‘Roztopienie się we mnie cytatu’:

powiedziałem swojemu weselu CIESZ SIĘ

                                                i zawsze jest sto kilometrów

                                                ode mnie do siebie

                                                                drugie 100 do

                                                rozkazu sobie

                                                                trzecie do

                                                stosowania się wedle rozkazu

                                                                                                tak

                                                                                                że i tak 

                                                                                                cud

                                                                                 że się słyszy

Pozdrowienia słyszymy, trudno zaprzeczyć. Dzieci wesoło machają, krzyczą falang, falang, biały, biały, podobnie jak polskie dzieci krzyczałyby murzyn, murzyn, gdyby zobaczyły na rowerach parę Afrykańczyków przejeżdżających koło ich domu. Wystarczy się jednak zatrzymać, aby pierzchły, gdzie pieprz rośnie. Dorośli natomiast niezmiennie pozostają zdystansowani. A jeśli już się zdarzy, że kogoś nasza obecność zainteresuje, to zerknie ukradkiem, słowa nie powie i zaraz odejdzie. Zbliżamy się więc sami, ale dystansu to nie zmienia. Mur pozostaje. Zdarza się, że rude koty go przeskoczą i rozkładając się ufnie na kolanach, w oczy spojrzą.

Ten obojętny stosunek Laotańczyków do innego ma swoje dobre strony. Rozbijając się wieczorem nad rzeką, czy obok szkoły możemy być niemal pewni, że nikt nie nadejdzie cichcem nocą i nie będzie nas budził, ani w jakikolwiek inny sposób przeszkadzał. Ale przecież, pomijając jazdę rowerem, poznawanie miejsc, czy podziwianie krajobrazu, jesteśmy tu przede wszystkim po to, aby pobyć bliżej człowieka. Chciałoby się od czasu do czasu porozmawiać, nawet jeśli wspólny zasób słownictwa skończy się na kilku słowach. Zrobić coś razem. Albo i nic nie robić, po prostu najzwyczajniej w świecie przysiąść na murku, na ławce, spojrzeć na siebie, pouśmiechać. Niestety. Smutno mi to pisać, ale jak do tej pory, nasze kontakty z Laotańczykami opierają się głównie na nieobecności.

A jednak i w Laosie zdarzają się zakrzywienia. Zachwyty, które w nieco wyjałowionej z bliskości rzeczywistości tym silniej oczarują i jaśniej rozbłysną. Wybuchną, jak okrzyk po zdobyciu zwycięskiej bramki.

Zaproponowali wspólną grę jednym słowem. Football. A właściwie trzema, football i fat boy, choć te dwa ostatnie nie odnosiły się do mnie, ale do jedynego z całej wioskowej gromady otyłego chłopca, który, jak się niebawem okazało, został obstawiony na znienawidzonej przez wszystkich odtrącanych chłopców świata pozycji podawacza wyrzucanych poza boisko piłek.

Nie kojarzyli Polski, nie znali Lawandowskiego, ale brakowało jednego do zespołu, bo fat boy przecież grał nie będzie, a dziewczynie głupio proponować. Fidrygałka wzięła więc aparat i filmowała, kiedy ja biegałem po zadaszonym, betonowym placu i próbowałem trafić do bramki. Najpierw wcelowałem nie do tej, co trzeba. Moi współgracze z drużyny prawie się popłakali i bynajmniej, wcale nie było im do śmiechu. Upewniwszy się, gdzie mam strzelać, zrehabilitowałem się w trójnasób.

Nigdy nie przepadałem za piłką. Ani jako gracz, ani tym bardziej kibic. A tu wkręciło mnie na całego. Może dlatego, bo całkiem dobrze mi szło. A człowiek raczej lubi, jak mu dobrze w czymś idzie. I proszę, nigdy bym nie przypuszczał, że piłka nożna tak łączy ludzi, a jednocześnie, jest w stanie tak silnie dowartościować. Pozytywnie do życia nastawić. Myśli tęczowo ubarwić.

W kiwaniu mnie ogrywali, ale nadrabiałem wzrostem i szybkością. Gdy wynik poszybował do 5:1, zawodnicy przeciwnej drużyny zaczęli rozkładać się na betonie i jęcząc z niby bólu, udawali poturbowanych. Jeden z tamtych podszedł do mnie i wręczył czerwoną kartkę. Moi protestowali, ale na niewiele się to zdało. Zszedłem z boiska i wtedy dostałem kolejną kartkę. Zieloną. Co ona miała znaczyć, nie mam pojęcia.

Siedzieliśmy potem wspólnie na trawie. Kilku chłopców i kilka dziewczynek. Rozmawialiśmy ze sobą we własnych językach. Słowa się unosiły, ciała huśtały od uśmiechów, spojrzenia się wymieniały, w powietrzu ze sobą zderzały, trudno było wzrokiem za wszystkim nadążyć, a co dopiero myślami.

Ciągnęli nas nad rzekę, ale odmówiliśmy i ruszyliśmy wieczorem do miasta. Jakoś smutno było odjeżdżać.

Nie wiem, co pozostawiliśmy po sobie. Może nic, a może coś. Chciałoby się wiedzieć, że jednak coś. Że w tym podróżowaniu, które mawiam często, że jest po nic, to chociaż ten mecz na laotańskim, betonowym boisku niósł jakieś znaczenie. Że był po coś.

Nawet jeśli zupełnie niewi(a)domo po co.

 

Laos. Ogród zielony w zimie.

Opublikowany przez
3

„Są rzeczy, które dzieją się same, są podróże, które zaczynają się i kończą we śnie, i są podróżnicy, którzy odpowiadają na bełkotliwe wezwanie własnego niepokoju.” Olga Tokarczuk „Bieguni”

Czy można pisać i opowiadać o podróży w sposób obiektywny? Gdyby przyjąć, pomijając stopień zaangażowania świadomości, że bycie w drodze sprowadza się do mniej bądź bardziej mimowolnego kolekcjonowania wrażeń i gromadzenia doświadczeń, to jakikolwiek ton dyskursu dotyczącego podróży musi sprowadzać się do opisu wysoce subiektywnych przeżyć i emocji, obojętnie – porywająco-ekstatycznych, nieciekawych, nijakich, czy choćby i mniej łaskawych, nieprzychylnych, złych. Choć tych ostatnich to raczej nikt nie zechce wysłuchać. A o nie przecież najłatwiej, jak ponad sześćdziesiąt lat temu pisał Leopold Tyrmand w „Dzienniku 1954”:

„Nie sztuka jest być pesymistą, uniwersalność gówna jest rzeczą najłatwiejszą do zauważenia, prawdziwym honorem jest umieć zaprzeczyć wszechpotężnemu doświadczeniu. Lecz w tej obłędnej panoramie, jakby zaprojektowanej przez imbecyla, któremu wytłumaczono indeterminizm, ciągle natknąć się można na ciepłe letnie przedpołudnia w pachnącej trawie, na długie pływanie z głową w zielonej wodzie, nawet na koleżeństwo, nawet na precyzje wniosku, nawet na rozrzewniającą ironię, nawet na lojalność uczuć, nawet na olśniewającą wątpliwość. Czyli na urodę życia.”

Od dwóch tygodni jesteśmy z Fidrygałką w Laosie. I w zasadzie tyle, nic więcej. Niczego tu nie szukamy, nie oczekujemy, nawet mapy ze sobą nie mamy. To po co właściwie tam pojechaliście, ktoś zapyta. Bardzo słuszne pytanie, na które niestety, nie udzielę satysfakcjonującej odpowiedzi. Najchętniej odpowiedziałbym „po nic”, ale zakładam, że taka replika mało kogo zadowoli. To może powrócę do Tyrmanda i powiem, że przyjechaliśmy obserwować „urodę życia”, cokolwiek autor miał na myśli. Tyle, że aby ją tutaj dostrzec, trzeba się nieźle nagimnastykować. A zatem wysilę się nieco bardziej i dodam – przyjechaliśmy do Laosu, aby pojeździć rowerem. Jak u Piotra Cieplaka w książce „O niewiedzy w praktyce”: „Jechać rowerem. To cud. To prostsze niż życie. Wystarczy równo oddychać. A jeszcze łatwiej, jak się o oddechu zapomni.”

Naprawdę chciałbym Państwu coś więcej o tym Laosie opowiedzieć, ale ja nic nie wiem, poza tym, że jadę rowerem. Pedałuję, obserwuję, podśpiewuję pod nosem, spoglądam w niebo, jem banany, czasem splunę, odpocznę, ludziom w oczy spojrzę, jeśli tylko sczepią się na moment nasze spojrzenia.

„Mój świat jest moim światem

nie mogę go przed wami otworzyć

A gdybym nawet opisał

te posągi dwunastu miesięcy

schowane w gęstej zieleni

to każdy z was zobaczy

inną zieleń

posąg inny

i nie taką zieleń”

J. Iwaszkiewicz Ogród zielony w zimie. 

Czyli może lepiej zamilknąć? Skoro i tak nie mam nic sensownego do przekazania, nawet jeśli czasem wydaje mi się, że jest inaczej. Może wybrać milczenie i odmawiać tym, co się historii domagają. Może rację ma Włóczykij, złoszcząc się na tych, co się dopytują: „Dlaczego nie pozwolą mi nigdy zachować moich wspomnień o wędrówkach tylko dla siebie? Czy nie mogą zrozumieć, że gadaniem niszczą wszystko? Jeśli im opowiadam, to potem nic nie zostaje. Pamiętam tylko swoje własne opowiadanie, kiedy staram się przypomnieć sobie, jak było”. 

A jednak nie mogę przestać. Może trochę za mało mam w sobie z Włóczykija. Piszę. Piszę o niczym, ale nie mogę się pohamować. Coś mnie napędza. Z rzadka, bo z rzadka, ale pcha. Kolejna książka niemal gotowa. Krótka, ale prawie jest. Najchętniej bym ją jeszcze dopieścił, popoprawiał, coś dopisał. Ale w końcu trzeba postawić ostatnią kropkę. Inaczej będę poprawiał w nieskończoność. Bez pełnej satysfakcji z osiągniętego efektu. Trzeba skończyć. Choćby dla własnego zdrowia psychicznego. Ale bardziej dla innych. Dla siebie się przecież nie pisze. 

Być może to pewien rodzaj zadurzenia. Nawet nie uzależnienia, ale zadurzenia. W podróżowaniu i w opowiadaniu. Kiedyś głównie mówiłem, nadal dużo mówię, ale od kilku lat pojawiła się we mnie potrzeba pisania. Pokraczna to zachcianka, ekshibicjonistycznie wygląda, zresztą jak większość rzeczy w moim w życiu, ale inaczej nie potrafię. A jak zadurzenie, to przecież musi być otwarcie, przejrzyście. Inaczej o miłości pisać i mówić się nie da.  

Parafrazując fragment książki Dariusza Czai „Pasaże Barokowe”, w którym cytuje on Rolanda Barthesa, napisałbym, że podróż „nie podpada pod żaden metajęzyk, lecz tylko pod dyskurs wartościujący, pochwalny: pod dyskurs miłosny.” Niech autor książki wybaczy mi zastąpienie słowa „muzyka”, słowem „podróż”, ale czytając poniższy akapit, naprawdę nie mogłem pozbyć się uczucia komplementarności: „W praktyce oznacza to, że poważne mówienie o [podróży], na pewnym poziomie wyklucza obiektywizm. Nie da się nazwać jej esencji w najbardziej nawet precyzyjnym i wyrafinowanym języku formalnym. Inaczej mówiąc: dyskurs [podróżny] albo jest dyskursem erotycznym, albo nie ma go wcale.”

I dalej: „Różnice kulturowe i język nie stanowią żadnych barier w rozumieniu czegoś, co jest nam wszystkim tak fundamentalnie wspólne. To jest tak, jak gdyby linie polifonicznego dzieła snuły się jak przenikające się wzajemnie opowieści, które podążają za podobnymi ścieżkami, raz łącząc się, innym razem rozchodząc, jak gdyby świat był nie tylko sceną, ale złożonym utworem opartym na kontrapunkcie.”

Podróż jako złożony utwór oparty na kontrapunkcie. Mniej bądź bardziej świadome wzajemne zaistnienia. Kogoś dla mnie i mnie dla kogoś. W jednej, wyjątkowej przestrzeni, miejscu i czasie.

To jeszcze z tej samej książki Jordi Savall: „Wydaje się, że w sztuce właściwą drogę można odnaleźć szukając jedynie głosu intuicji. Dopiero kiedy w pełni zapanujemy nad techniką, usiłując jednocześnie zapanować nad naszymi wadami, napięciem i dążeniem do przedstawiania samych siebie w jak najkorzystniejszym świetle, do zrobienia kariery, zaakceptujemy siebie i nie będziemy musieli wygłaszać codziennych peanów na cześć własnej gry. Wtedy po prostu gramy muzykę”.

Może tak powinno się podróżować. Ufając wewnętrznym głosom intuicji. Zapominając o tym, co przyniesie droga. Nie myśląc, co będziemy mieć z niej do opowiedzenia, przedstawienia, pokazania, zyskania. Bez wygłaszania peanów na cześć własnego przeżywania, zdobywania, zaliczania, bez podkreślania czegokolwiek, bez eksponowania osiągniętego celu. Nawet, jeśli podróż miałaby się stać zaledwie „wieczną tułaczką po złudzeniach, ciągłą dezercją z własnej teraźniejszości”, jak pięknie pisał Marek Bieńczyk o Nervalu w książce „Jabłko Olgi, stopy Dawida”.

Podróżujmy, obserwujmy, rozmawiajmy z ludźmi, uśmiechajmy się do siebie. Rowerem, kajakiem, na piechotę, czymkolwiek wreszcie. Nie zawłaszczajmy jednej, wytyczonej dla siebie ścieżki, nie posiadajmy jednej, tej właściwej wersji podróżowania. A tym, co zechcą słuchać, opowiadajmy, opowiadajmy o swoich podróżach. Tych z celem, czy bez celu, krótkich, długich, dalekich, czy bliskich, ze wsparciem, czy bez, powtarzając do znudzenia frazę, że podróżowanie jest szukaniem baśni, a w niej – zbliżaniem do drugiego człowieka i jednocześnie powracaniem do samego siebie.

Świata i tak nie zmienimy. Trapią go ważniejsze problemy. Świat co innego ma na głowie, niż nasze mniej bądź bardziej udane opowieści o „posągach dwunastu miesięcy schowanych w gęstej zieleni”. Ale kto wie, może się zdarzyć, że dzięki naszym słowom, zdjęciom i rozbudzonym dzięki nim emocjom – choć na moment kogoś uśmiechniemy i pokolorujemy sny.

„[…] W rytualnym powtarzaniu, trwałym powtarzaniu, w kolejnych próbach powtarzania jest głęboki sens. Bo w istocie to nigdy nie jest powtórzenie, zawsze jest na nowo, zawsze jadę rowerem na nowo i zawsze jakieś inne ziarenko piasku chrzęści w trybach. Jak chrzęści, to znaczy, że Ziemia jeszcze istnieje, a jak chrzęst słyszę, to i ja istnieję.”