25 listopada (poniedziałek) Margonin, godz: 18:00, Miejska Biblioteka Publiczna
7 grudnia (sobota) Gliwice
10 grudnia (wtorek) Nowy Pilczyn
13 grudnia (piątek) Gdynia
16 grudnia (poniedziałek) Niepołomice
29 grudnia (niedziela) Kraków
18.01 (sobota) Nowy Dwór Mazowiecki
30.01 (czwartek) Warszawa, Kino Luna
„Chodził na dwóch nogach, nosił ubranie i był człowiekiem, ale naprawdę był to wilk stepowy. Nabył sporo wiedzy, jakiej mogą nabyć ludzie (…), nie nauczył się jednak zadowolenia z samego siebie i ze swojego życia. Tego nie potrafił, był człowiekiem niezadowolonym, a pochodziło to prawdopodobnie stąd, że w głębi serca zawsze wiedział, lub zdawało mu się, że wie, iż właściwie nie jest człowiekiem, lecz wilkiem ze stepu” H. Hesse „Wilk Stepowy”
„Poezja przypływa na korsarskim statku. Są tam rzeczy, których nie ma gdzie indziej. Kiedy je sobie wyobrażać, robi się ciepło. To rzeczy zrabowane: kaszmirowe szale tkane kwiatami i złotem, zwiewne jak pajęczyna, dzbany pełne drogocennego tytoniu z Jamajki, rzeźbione skrzynie z kości słoniowej z rosyjską herbatą, stare skrzypce z zerwaną struną i obrazkiem na odwrotnej stronie, wielka szachownica, której figurki są z korala i bursztynu, laska z ukrytym sztyletem, który można wyciągnąć za rączkę, cukiernica z masy perłowej, sześć pucharów o brzegach wykładanych turkusami i srebrem. I coś, czego nie można znaleźć, zgubiony klucz do zamkniętej kajuty. […] Poezja to przeliczanie skarbów. Statek pijany będzie tylko repliką cudów, których woń niosły wiatry czterech stron świata. Gdzie północ to smoła, hiszpańska cebula, nafta, mokre płaszcze, zwiędłe liście bobkowe, paląca się guma, koronkowe firanki rozwieszone do suszenia na sznurze i lisy, setki młodych lisów. A jeśli natężyć węch, to jeszcze i stare żółte cegły kruszejące w ogrodowym murze, słodka woń młodych cieląt stojących w górskim potoku, blaszany dach gołębnika lub może spichlerza, a na nim południowe słońce, czarne skórkowe rękawiczki w szufladzie biurka z orzechowego drzewa, droga pełna kurzu i koryta do pojenia koni pod platanami i małe grzyby, przebijające się przez zwiędłe liście.” Jan Gondowicz
Nie wiem, jak długo mnie obserwowała, ale zakładam, że krótko. Musiała być gdzieś w pobliżu i najprawdopodobniej, usłyszawszy obce dźwięki, ciekawość ściągnęła ją do ich źródła.
Podchodziła długo i nieśmiało, chwiejnie, zygzakowato, zbliżając się na kilka metrów, po czym oddalając, a w tym niepewnym przybliżaniu przypominała bezpańskie psy, pełne strachu i czujności, przewrażliwione w swych odruchach na każdy przejaw uzewnętrznianego ekstremizmu, czy to w geście zbyt gwałtownie uniesionej ręki, czy za wysoko podniesionego głosu.
Kiedy stanęła przy karimacie, poczęstowałem ją bananami. Sam akurat nic innego już nie miałem, poza płatkami na śniadanie, ale podejrzewam, że te drugie nie do końca przypadłyby jej do gustu. Wzięła kiść, odeszła na kilka metrów, odłamała jeden owoc, a następnie zbliżyła się ponownie, odłożyła resztę, po czym umknęła pod sąsiednie drzewo.
Stała i przechylała się lekko, patrząc na mnie, splatając dłonie i przy tym wszystkim, niezmiennie się uśmiechając. Nie miała przednich zębów. Choć starała się to ukryć, chowając usta za wciąż zaplątywanymi dłońmi, trudno było tego nie zauważyć. Ten brak jakby naddawał jej nieśmiałości, dodawał dziecięcości, a rozkołysane ciało wyglądało jak motyl, który chciałby już ulecieć, ale zlepiły mu się skrzydła i choć się szamoce i próbuje wzbić w górę, to wciąż pozostaje na ziemi, niezgrabnie się po niej poruszając.
Początkowo zagadywałem ją po angielsku, ale przekonawszy się, że nic nie rozumie, zacząłem mówić po polsku. Odzywała się do mnie w swoim języku, a z każdym zdaniem wydawała się nabierać więcej pewności siebie. Coś usiłowała mi powiedzieć, coś przekazać i w końcu odgadłem, że zaprasza do siebie, abym się umył. Być może jej dom znajdował się za szkolnym budynkiem, skąd dobiegało głośne pianie koguta. Chętnie przystałem na propozycję. Wygrzebałem z sakwy mydło, ręcznik i poddałem się jej gestom.
Nie myliłem się. Chciała, abym się umył. Zaprowadziła mnie jednak nie do swojego domu, a do znajdującej się nieopodal ubikacji, w której znajdował się wypełniony wodą rezerwuar. Umyłem się, schłodziłem, po czym wróciliśmy do pozostawionych rzeczy.
Pokazałem gestem, że chciałbym nam zrobić wspólne zdjęcie. Wyjąłem aparat i postawiłem go na siodełku. Zrobiłem trzy i pewnie wykonałbym ich więcej, gdyby nie zupełnie niespodziewany krzyk – nagłe zakrzywienie, wyłom w bezpiecznym, przyjemnym, ciepłym trwaniu.
Obejrzałem się. Ktoś do nas podchodził. Starsza kobieta, tak mi się zdawało, bo byłem bez okularów. Powitałem khmerskim pozdrowieniem, jak to każdego spotykanego w Kambodży człowieka, cium riep sue, ale nikt nie opowiedział na dzień dobry, nie padły żadne słowa.
Zanim jeszcze zdążyłem założyć na nos okulary, zanim skupiło się na mnie gniewne, jakby pogardliwe spojrzenie, zanim cokolwiek zdążyłem zrobić, kobieta trzykrotnie uderzyła dziewczynę grubym kijem. Stanąłem oniemiały i patrzyłem, jak obie znikają za budynkiem. Krzyki ucichły dopiero wieczorem, gdy zasypiałem pod buddyjską kapliczką, w ciszy przerywanej nawiedzonym, kogucim pianiem.
Kilka dni wcześniej świętowałem Nowy Rok, trzeci w tym roku. Pierwszy, ten „normalny”, według kalendarza gregoriańskiego, pierwszego stycznia, potem drugi, według kalendarza księżycowego, a teraz khmerski. Doświadczyłem ogromnej gościnności Kambodżan, bawiąc się wraz z nimi w kilku świątyniach, które przez kilka dni wypełniały się mieszkańcami, hucznie obchodzącymi Chaul Chnam – najbardziej tradycyjne święto w kraju.
Dość powściągliwi w okazywaniu sobie otwarcie uczuć na co dzień, Kambodżanie w tych dniach mogą sobie pozwolić na więcej, a młodzi mężczyźni powinni znaleźć sobie narzeczoną.
Domy w czasie świąt przyozdabiane są ołtarzykami, na których pozostawia się dary dla zstępującego z nieba bóstwa opiekuńczego, które przez nadchodzący rok stanowić będzie swego rodzaju polisę ubezpieczeniową. Aby się odpowiednio wkupić w jego łaski, należy go jak najhojniej przywitać, właściwie przygotowując stół. Stawia się na nim jedzenie, napoje, kwiaty i kadzidełka.
I na koniec Sihanoukville. Gdyby ktoś się z Państwa wybierał w tamte strony z zamiarem pójścia na kambodżańską plażę, to nadmieniam, że wybrzeże w tym mieście przypomina ściek, a całe centrum wygląda jak jeden wielki plac budowy, do tego niemiłosiernie głośny i cuchnący.
Pojechałem na leżącą na obrzeżach miasta plażę Otres, ale tam było niewiele lepiej. Drogo, głośno, brudno, bezdusznie. Podobno przyjemniej jest na sąsiadujących z miastem wyspach, ale ja miałem dość wrażeń. Jakoś przeszła mi ochota na wakacyjny odpoczynek i picie modżajto pod palmami. Najwidoczniej na wszystkich swoich wycieczkach muszę się tak umordować, że wieczorami pozostaje mi już tylko leżeć i słuchać wirujących łopatek wentylatora, jeśli trafił się nocleg pod dachem, bądź pogłosów nocy, jeśli śpię pod gwiazdami.
Tak więc zawędruję niebawem do Polski i nieco poopowiadam to tu to tam. Najbliższe spotkanie 22 maja w Łodzi, w Klubie Keja, zapraszam. A teraz, wszyscy imaginauci – do tańca. Jeszcze przez chwilę tutaj, na pijackim statku buja, już jest maj, a potem czerwiec, a w czerwcu najpiękniej ogród zakwita Luizy, zawieszony na tęczy pod gwarancją wizji, człowiek się w nim nie porusza, a i tak jest wrażenie tańca.
„Stopniowo nabrałem przekonania, że znam świat, albo przynajmniej dużą część świata. I wyobrażałem sobie, że dobrze znam też ludzi. Ludzie mianowicie mają tę właściwość, że nastręczają się ochoczo, gdy się do nich jedzie, a gdy się przyjechało, żeby nie korzystać z ich gościnności, dosłownie przypierają tą swoją gościnnością człowieka do muru. I jak nieprzystępne okolice zwykły, by tak rzec, hojnie darzyć mnie niechęcią, tak też niemili ludzie z wręcz wzruszającą szczerością objawiali się jako niemili. Odkąd jednak […] siedzę na jednym miejscu, w tej tawernie u rogu ulic, której nie opuszczam, nauczyłem się powoli dostrzegać niekompletność mojej dawniejszej znajomości świata i ludzi. Na jednym rogu ulic spokojnej dzielnicy dzieje się tak wiele, tyle dziwnych i zwyczajnych spraw, jak na całym świecie, a ja lepiej je poznaję. I kiełkuje we mnie kompromitujące dla obieżyświata podejrzenie, że tubylcy w krajach, które kiedyś odwiedzałem, poznali mnie lepiej niż ja ich. Kto siedzi na jednym miejscu dużo widzi. A ktoś, kto jest ciągle w drodze – co taki mógł zobaczyć?” Joseph Roth „Proza podróżna”
Jestem w Kambodży. Dotarłem nieco po czasie, albo inaczej – w niedoczasie. Wjechałem w czasie przetrzymanym, takim, co zakrzywił się tylko dla mnie i na nowo ruszył dopiero wraz z pojawieniem się rudej kotki, która wynurzywszy się z fragmentu gruchającej, rozpalonej upałem kambodżańskiej nocy, przeciągnęła się polepionym futrem po mojej nieprzyzwoicie spoconej łydce, czym zwieńczyła szczęśliwe załatwienie wszelkich wizowych formalności.
Biały budynek graniczny ze stojącym przed nim mężczyzną pojawił się za kolejną górką, o wiele później niż myślałem, ale jeszcze przed zapadnięciem zmroku, choć już zaczynałem się niepokoić, czy aby naprawdę jadę właściwą drogą.
Pogranicznik stał na pustym placu i machał do mnie przyjaźnie, wskazując na zegarek i mówiąc coś, czego znaczenie, dosłownie i w przenośni, dotarło do mnie dopiero, gdy zsiadłem z roweru.
– Osiemnasta dwie. Spóźniłeś się dwie minuty. Zamknięte. Jutro przyjedź – powtórzył chyba po piąty raz, a może i szósty, słusznie odczytawszy z mojej twarzy, że nie mogę zrozumieć jego słów. W pierwszej chwili wydawało mi się, że się przesłyszałem. Ale mężczyzna pukał palcem w zegarek i powtarzał, że dziś już dalej nie pojadę.
– Dwie minuty? Jak to dwie minuty?? Dwie minuty temu zamknięto granicę? No dobrze, ale pan tutaj jest. Nie mógłbym po prostu dostać stempla do paszportu?
– Mógłbyś, ale nie wpuszczą cię po drugiej stronie. Granica z Kambodżą też otwarta jest tylko do osiemnastej. Zresztą, jak dziś przystempluję Twój paszport, to jutro Khmerowie będą się czepiać. Zrobią ci problem, przyjedź rano.
Oparłem rower o ścianę i usiadłem zrezygnowany na ziemi. Nie mogłem uwierzyć w to, co się stało. Nagle, przekroczenie umownej linii na mapie stało się jakimś wyolbrzymionym przeze mnie samego wyczynem, niedostępną potencjalnością, która tego dnia nie miała się ziścić. I już nawet nie chodziło o to, że moja laotańska wiza w paszporcie kończyła się dziesiątego i następnego dnia musiałbym zapłacić karę. Po prostu od kilku dni myśl o znalezieniu się poza Laosem i widok siebie nocującego w namiocie na terytorium nowego państwa wydawał mi się tak oczywisty, że niespełnienie tego wyobrażenia byłoby jednoznaczne z utratą czegoś niemal cielesnego i naprawdę istotnego. Nie, nie chciałem i nie mogłem zostać na kolejną noc w Laosie. Nie. Tę noc musiałem spędzić w Kambodży.
Siląc się na spokój i próbując w jak najbardziej kulturalny i przekonujący sposób przekonać do siebie mężczyznę, udało mi się go nakłonić, aby zadzwonił i zapytał, czy może jednak da się coś zrobić. Przecież minęło dopiero pięć minut od zamknięcia kambodżańskiej strony. Może jeszcze ktoś tam jest?
I stał się cud. Laotański pogranicznik otworzył budynek, uruchomił komputer, po czym po chwili ostemplował mój paszport pieczątką wyjazdową. Dziękowałem co najmniej dziesięć razy.
– Baw pen yang, nie ma sprawy – usłyszałem, wkładając do sakwy otrzymaną na odchodne kiść bananów.
A w Internecie w wielu miejscach można przeczytać, że laotańsko-kambodżańska granica taka straszna jest. Że próby łapówek, że wyłudzenia, że opieszali celnicy, że chaos i nieporządek.
I ten Laos, na który tak narzekałem. Na koniec podarował mi kiść bananów i mały worek kleistego ryżu, który tak polubiłem. Podziękował, że przyjechałem. Tak mi dokładnie powiedział pogranicznik.
– Dziękuję, że przyjechałeś. Przyjedź kiedyś jeszcze.
Po drugiej stronie już na mnie czekali. Wypełnienie wniosku, pieczątka i wszystkie formalności trwały nie więcej jak dziesięć minut.
– Witamy w Kambodży!
Sto metrów za szlabanem zatrzymałem się na posiłek. Dlaczego nie znalazłem żadnej relacji w Internecie mówiącej, że na granicy można zjeść tak pyszną zupę? I że w restauracji mieszka ruda kotka? I że do pierwszej, większej kambodżańskiej miejscowości Stung Treng wcale nie jedzie się przez żadne „pustkowie”, a co chwilę mija się wioski. Nie trzeba więc martwić się na zapas, co robić, jeśli coś niedobrego stanie się po drodze. Nie ma potrzeby ciągnąć zapasów jedzenia z Pakxe, bo po drodze są jadłodajnie. I mangowce. Na samym mango można śmiało te niecałe siedemdziesiąt kilometrów przejechać.
W Stung Treng zatrzymałem się na trzy noce. W miasteczku, które tak nieprzyjemnie opisywane jest w internetowych relacjach, znajduje się fantastyczny bazar, pełen najróżniejszego jedzenia, które już samo w sobie byłoby smaczne, ale w zestawieniu ze spalonymi, laotańskimi szaszłykami i ryżowym makaronem w wodzie, za zasadzie kontrastu jawi się jako absolutna uczta dla podniebienia.
Pani, której imienia nie poznałem, choć próbowałem się dopytać, a którą w myślach nazywałem ciocią Józefiną, codziennie serwowała inny zestaw warzyw, owoców i mięsa. Sprzedawała te same produkty, ale za każdym razem inaczej podane i różnie przyprawione. Najbardziej przypadł mi do gustu kurczak w ananasie z pieczonym bakłażanem, papryką, rozdrobnionymi orzechami ziemnymi, sezamem i czymś jeszcze, co smakowało jak pleśniowy ser, a okazało się kawałkami sfermentowanej ryby.
Siedziałem przy stole, w towarzystwie uśmiechających się do mnie Khmerów, potakiwałem głową na znak spoufalenia, chociaż zupełnie nie wiem, co do mnie mówili, ale dogadywaliśmy się na płaszczyźnie wzajemnego zainteresowania. Na tej domniemanej nitce zaciekawienia zbliżaliśmy się do siebie.
Trudno powiedzieć dlaczego, ale znów jest mi dobrze. I bynajmniej, nie chodzi tylko o lepsze jedzenie i przyjaźniej nastawionych do mnie ludzi. Czuję się tu właściwiej umocowany, lepiej określony. „Kto siedzi na jednym miejscu dużo widzi. A ktoś, kto jest ciągle w drodze – co taki mógł zobaczyć?”, pisze Joseph Roth w książce „Proza podróżna”. Nie zatrzymałem się w mieście na dłużej, jadę dalej. Pewnie znów niewiele zobaczę, znów popiszę o niczym. Bo w zasadzie co tu można jeszcze dodać?
Jestem, żyję, mam co zjeść, mam co pić, jestem zdrowy, jadę rowerem, który potrafię wprawić w ruch dwiema zdrowymi nogami, a ludzie odwzajemniają uśmiechy. I tyle.
Niedługo wracam. Ale zanim powrócę, jeszcze się chwilę pounoszę. W pełne dni, w puste noce. Polatam w słońcu. Przecież rowerowanie to niemal jak latanie.
„Bo jazda rowerem to trochę takie latanie tuż nad ziemią, inny stan skupienia, czasem męka, ale znacznie częściej błogość, jak piękny sen. I to właściwie chciałem napisać od początku, od pierwszego dnia. To jest najważniejsze, co chciałem napisać o jechaniu rowerem. Wszystko, co było wcześniej i później, to tylko dygresje i zawracanie głowy. Więcej już nie powtórzę tej frazy, a ona była najważniejsza.” Piotr Cieplak „O niewiedzy w praktyce”.
„6tk, szósta teza kota, mówi więc, że Księga nie jest po to,by stworzyć Całość, lecz po to, by rozmieniać ją na drobne, nawet na drobniutkie, by zbierać w nieskończoność okruchy, które z niej pochodzą, choć nie są podobne do całości, tak jak okruchy meteorytu nie odzwierciedlają wprost całego jego bloku” M.Bieńczyk „Kontener”
Nie mogę więc zaprzeczyć, że również i tym razem, gdy zbliżam się do granicy laotańsko-kambodżańskiej, jest we mnie niepewność, pewne rozdrażnienie, rozchwianie myśli, związane ze znalezieniem się w nowym, nieznanym sobie miejscu, z tą jednak różnicą, że żadnego przygnębienia w tym nie ma, melancholia nie zatruwa myśli, a jeśli pojawia się cień tęsknoty, to nie jako gorycz i rzewne smętki za minionym, ale potęgujące się z każdym dniem, wyczekiwane coraz silniej definitywne pożegnanie z Laosem.
Tydzień temu wyjechałem ze stolicy, Wientian. Fidrygałka uleciała w chmury i zostawiła mnie samego z Rafinerią (która, nawiasem mówiąc, w tym roku kończy osiemnaście lat). Przejechałem kolejne setki kilometrów, ciągle licząc, że napiszę o Laosie coś więcej, coś pozytywnego, ale niestety, niewiele mam do dodania.
Spędziłem w tym kraju dwa miesiące z poczuciem przemożnego wyobcowania, niedopasowania, nieciągłości, albo inaczej – „nieistotności”, podkradając termin od Marka Bieńczyka z jego tekstu, opublikowanego w magazynie „Książki”, a odnoszącego się do twórczości Milana Kundery. Człowiek czuje się tutaj „nieistotny”. Posuwam się do stwierdzenia, że „nieistotność” jest podstawą tożsamości większości osób podróżujących po Laosie, wykluczając być może tych, którzy swój kontakt z tym krajem ograniczyli do kilku głównych miast i turystycznych atrakcji, dzięki czemu nie musieli zaprzątać sobie głowy żadnymi „nieistotnościami”.
O zdystansowaniu Laotańczyków w kontaktach z obcym już pisałem. Przez kolejne tygodnie nic się w tej materii nie zmieniło. Pomijając sporadyczne spotkania z dziećmi i kilkoma starszymi osobami, z nikim w drodze nie rozmawiałem, a jeśli już, to nie były to żadne konwersacje, a zwykłe próby znalezienia noclegu albo zakupienia jedzenia.
Nawiązując do tego ostatniego – podstawę mojej diety w Laosie stanowiły banany (dziennie pochłaniałem całą kiść), jabłka, pomidory, gotowane jajka (do laotańskiego jaja balut, z uformowanym zarodkiem kurczaka w środku jednak nie mogłem się przekonać), ryż ze spalonym szaszłykiem, kurza kość obciągnięta ścięgnami i skórą, noodle soup, czyli woda z makaronem, kawałeczkami mięsa i odrobiną zieleniny (która bez dodania obowiązkowo stojących na stołach schemizowanych ulepszaczy smaku, pozostanie ryżowym makaronem w wodzie) i kupowane w sklepach tajskie, rybne konserwy. W przydrożnych wioskowych sklepach można też kupić sproszkowane „chińskie” zupki, ale na szczęście, niemal zawsze alternatywą dla nich pozostaje podawany z plecionych koszyczków lepiący ryż, nawiasem mówiąc – bardzo smaczny.
Miejsce i wioskowe bazary w Laosie oferują jednak coś wyjątkowego, czego na próżno szukać w krajach ościennych – można tu nabyć odpowiednik latynoamerykańskiej paneli, czyli nieratyfikowany cukier trzcinowy, sprzedawany w kostkach pod nazwą Nam Oy. Dodawałem go do wody wraz z limonką i szczyptą soli i mogłem się delektować wysoce odżywczym i zdrowym, a przy tym naturalnym napojem energetycznym.
W drodze często nie dosypiałem, co na pewno wpływało na rozdrażnienie, ale proszę mi uwierzyć – trudno spać w rozdzierających bębenki dźwiękach wydobywanych z wyćwiczonych gardeł współzawodniczących ze sobą w całonocnym pianiu armii kogutów, przy których środkowoamerykańskie kukuryki to zaledwie leniwe, senne kołysanki.
Odkąd jechałem bez towarzystwa Fidrygałki niemal codziennie hamowałem zapędy podjudzonych moim skąpym, rowerowym strojem transwestytów, podchodzących z butelką piwa Laobeer, które z jednej strony usprawniało ich zdolności językowe, (artykułowane wyznaniem miłości i powtarzanym kilkakrotnie zwrotem sleep, sleep, ok?), a z drugiej niwelowało dystans i jednocześnie, co usłyszałem od sprzedającego szaszłyki lady boya, nadbudowywało poczucie szczęścia.
– Laotańczycy często chodzą smutni, bo trosk im nie brakuje. Ale jak się zapytasz, to ci powiedzą, że są bardzo szczęśliwi. Muszą zatem pić dużo piwa, żeby naprawdę tak się poczuć.
Może nie ma się czemu dziwić. Niewiele mają do zaoferowania jako naród, a historycznie i kulturowo nie wyróżniają się zbytnio, szczególnie jeśli zestawić ich kraj z sąsiadami. Nie ma tu ani takich turystycznych atrakcji, jak w Kambodży (Angkor), ani Wietnamie (kosmopolityczny Sajgon, królewska stolica Hue) czy choćby Tajlandii i Birmie, które w ogóle przecież stanowią odrębne jednostki kulturowe, o Chinach już nie wspominając.
To może dałoby się oprzeć własną tożsamość na poczuciu szczęścia? Może to główny, jeśli nie jedyny narodowy towar eksportowy? Podobno Laotańczycy to jeden z najszczęśliwszych krajów na świecie. Jeśli istnieją państwa, w których epatuje się martyrologią i cierpieniem, to znajdzie się miejsce i na takie, gdzie wspólnotę ukształtuje otwarcie, a może i szczerze wyznawane poczucie szczęścia.
Czy Laotańczycy są szczęśliwi? Nie mnie oceniać. Trzeba by tu dłużej pobyć, pomieszkać, nauczyć się języka, zapuścić korzenie. Mówiąc bardzo eufemistycznie, nie czułem się dobrze w tym kraju. Może dlatego, bo nie jestem Laotańczykiem? Może powinienem inaczej na wszystko spojrzeć? Czyżby to było aż takie proste? Źle patrzyłem? To może i oni patrzą inaczej? Tam gdzie ja niczego nie dostrzegałem, ukrywała się magia i tajemnica? Jak na zdjęciach w podczerwieni. Przecież na co dzień widzimy tylko niewielki, dość wąski zakres całego widma. Było za gorąco, za jasno, za ciężko, za pstrokato, nieco za fioletowo i zbyt różowo, a rozpalone słońce przesłaniało rozsądek, zalewało światłem nawet to, co ludzkie oko powinno było w stanie dojrzeć.
Podjechałem, aby zrobić zdjęcie. Zaprosili mnie gestem. Trzech młodych chłopców. Graliśmy krótko, może z godzinę. Nadciągała burza, pokazali, że mogę nocować pod szkołą. Następnego dnia była sobota, nie musiałem się więc przejmować zbyt wczesną pobudką, mogłem spać do woli, a rankiem pozwiedzać sąsiednie budynki, pospacerować spokojnie po salach, popatrzeć, usiąść w ławce, potem za biurkiem, zacząć mówić, choćby i do siebie, bo dziwnie tak samemu być w pustej klasie, trochę jak w pustym kościele. Nikogo nie widać, a coś się unosi, coś się czuje.
Przecież wcale nie potrzeba magicznych dodatków. Nie potrzeba żadnego światła, nawet tego widzialnego, by w każdym obcym, każdym innym dostrzec drugiego człowieka.